از مزیت تا چالش در آموزش مجازی

سیاستگذاران آموزشی فاصله نسل‌های «مهاجران دیجیتال» و «بومیان دیجیتال» را در نظر بگیرند

شیوع بیماری کرونا ویروس در طی ماه‌های اخیر، سبب بهره گیری گسترده از آموزش مجازی شده است. این فرصتی که کرونا ویروس به وجود آورده، بسیار مغتنم است و آموزش‌های مجازی جای خود را در تعلیم و تربیت باز نموده‌اند؛ اما چالش‌هایی نیز بنا بر شتابان بودن آن شکل گرفته است.

پدرام جدی

به گزارش اقتصاد الکترونیکی به نقل از خبرگزاری دانشجو؛ این روز‌ها بسیار از این موضوع صحبت می‌شود؛ با نزدیک شدن ترم تحصیلی بحثش آن داغتر شده و بیشتر به آن پرداخته می‌شود. این آموزش مجازی که هم‌اکنون صحبت از آن بیشتر به گوش می‌رسد؛ اما هدف از این صحبت‌ها و … چیست؟ صرفا صحبت کردن از این موضوع، عیان کردن کم و کاستی‌های موجود در این بخش و یا نقد و بررسی و به دنبال ارتقا دادن این بخش بودن؟ 

به دنبال نقد و بررسی و یافتن راه‌هایی برای بهبود این موضوع به سراغ برخی که به صورت علمی در این راه دستی بر آتش دارند، رفته‌ایم تا به یافتن درست یا غلط بودن این موضوع با صورت کنونی آن، کمکی کرده باشیم.

اسماعیل جعفری عضو هیأت علمی گروه آموزش عالی دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، مدیر امور اداری و منابع انسانی دانشگاه شهید بهشتی تهران و فارغ التحصیل دوره دکتری برنامه ریزی درسی است. وی بیش از ۲۰ مقاله در همایش‌های ملی و بین المللی ارائه کرده و بیش از ۱۰ مقاله علمی _ پژوهشی در مجلات ملی و بین المللی به چاپ رسانده است. از تالیفات و ترجمه‎های او می‌توان به بیش از ۶ کتاب و یک فصل از کتاب بین المللی اشاره نمود. از زمینه پژوهشی مورد علاقه او می‌توان به آموزش مجازی، برنامه درسی مجازی، موک‌ها و فناوری‌های آموزشی اشاره کرد. هم اینک پرسش و پاسخ‌های ما با این عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی را می‌توانید بخوانید:

روند کشور را در حیطه‌ی آموزش مجازی چطور می‌بینید؟

شیوع بیماری کرونا ویروس در طی ماه‌های اخیر، سبب بهره گیری گسترده از آموزش مجازی شده است. این حرکت در حیطه تعلیم و تربیت چنان با شتاب بوده است که می‌توان به قول کومبز، آن را انتقال به یکباره از دورانی که انسان با چراغ‌های نفتی به سر می‌برده با اختراع لامپ‌های بسیار نورانی دانست. این فرصتی که کرونا ویروس به وجود آورده، بسیار مغتنم است و آموزش‌های مجازی جای خود را در تعلیم و تربیت باز نموده‌اند؛ اما چالش‌هایی نیز بنا بر شتابان بودن آن شکل گرفته است.

عامل نخست، فقدان برنامه‌ریزی و تولید برنامه بوده است. متولیان آموزش مجازی، بنا بر فوریتی که در راه‌اندازی این نوع آموزش‌ها وجود داشته، تنها به تامل در طراحی آموزشی برای موقعیت جاری و برگزاری دوره بوده‌اند؛ به همین خاطر برنامه منسجم و آینده‌نگرانه‌ای تاکنون در زمینه این دوره‌ها و ترسیم چشم‌انداز‌های آن صورت نگرفته است.

عامل بعدی نامناسب بودن فرهنگ جاری و نیز عدم فرهنگ‌سازی مناسب در استفاده از این فضا است. آموزش‌های مناسب به والدین و خانواده‌ها در زمینه آموزش مجازی و تعامل با مدرسان وجود ندارد.

به همین خاطر نظام آموزشی کشور به فضا‌های آموزشی نیازمند است که با بهره‌گیری از آن‌ها، امکان یادگیری پیوسته فراهم شود تا از این طریق فرصت‌های نوینی را در اختیار افراد برای تجربه‌ی زندگی در جامعه‌ی اطلاعاتی قرار دهد؛ به گونه‌ای که این فناوری نه به عنوان ابزار، بلکه در قالب زیرساخت توانمندساز برای تعلیم و آموزش حرفه‌ای به شمار آید؛ بنابراین سیاستگذاران در حوزه آموزش مجازی با توجه به توسعه فناوری‌ها و تنوع آن‌ها، باید فاصله بین نسل‌ها به ویژه بین دو نسل «مهاجران دیجیتال» و «بومیان دیجیتال» را در نظر بگیرند و با اشراف به تعارضات و شکاف نسلی به درجاتی از تفاوت‌های دانش، گرایش و رفتار‌های بین نسل‌ها در حوزه‌های آموزشی احترام گذاشته و برنامه‌ریزی‌های کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدتی را برای توسعه زیرساخت‌های سخت‌افزاری، نرم‌افزاری و فکر‌افزاری انجام دهند تا نظام آموزشی حداکثر استفاده را از فرصت‌ها و قوت‌های فناوری آموزشی داشته باشد و چالش‌ها و ضعف‌های آن را به حداقل برساند.

با همه این اوصاف، وضع کشور در زمینه آموزش مجازی رضایت بخش است و لازم است با هم اندیشی همه نهاد‌های مسئول به غنی‌تر ساختن آن کمک نمود.

ترم مجازی که گذشت را چطور ارزیابی می‌کنید؟

ترم اخیر، یک تجربه خوب در زمینه آموزش مجازی بود و با اینکه در ابتدا با سردرگمی‌هایی برای فراگیران، مدرسان و خانواده‌ها همراه بود، ولی در ادامه راه به تدریج نظام یافته‌تر شد. به این دلیل گفتم تجربه که تاکید دارم بر آموختن و برنامه‌ریزی کردن برای چالش‌ها و ضعف‌های آن و نیز فرصت‌ها و قوت‌هایی که دارد. در ابتدای ترم گذشته در آموزش عالی و آموزش و پرورش شاهد تجهیز امکانات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری بسیاری در دانشگاه‌ها و مدارس بودیم؛ هر دو نظام آموزشی تلاش‌های خوبی را در این خصوص انجام دادند. در همین راستا وبینار‌های بسیاری در خصوص آموزش استادان، معلمان و خانواده‌ها در چگونگی مواجهه با آموزش‌های آنلاین و مجازی در سطح کشور برگزار گردید. 

بکارگیری ظرفیت‌های فناوری‌های آموزشی در نظام آموزش عالی و آموزش و پرورش آشکارتر شد و در همین راستا بحث‌های زیادی در محافل علمی و تخصصی صورت پذیرفت که انشاالله نتایج آن به صورت اسنادی و میدانی به نظام آموزشی انعکاس خواهد یافت؛ اما می‌توان گفت که ما در آغاز یک راه با چشم‌انداز‌های مهم و اغلب ناشناخته هستیم و این امر می‌طلبد که با هوشیاری هرچه بیشتر در این راه گام برداریم. در مجموع می‌توان نمره قبولی به وضعیت آموزش مجازی در نیمسالی که گذشت داد.

مزیت آموزش مجازی در کشور با زیر ساخت فعلی را چطور می‌بینید؟

آموزش مجازی مزیت‌های زیادی را به دنبال داشته است. تاثیری که آموزش مجازی در حوزه آموزش و پرورش داشته شاید به مراتب بیشتر از حوزه آموزش عالی است که از جمله آن‌ها می‌توان به درگیر شدن خانواده‌ها و والدین در امر آموزش فرزندان اشاره داشت.

آموزش مجازی سبب شد که والدین برای آموزش فرزندان در تعامل نزدیک با مدرسان باشند. در این فرایند، والدین نیز اطلاعات و دانش سودمندی کسب می‌کنند؛ مدرسان نیز در آن سوی این تعامل، از بازخورد والدین آگاه می‌شدند و از شرایط خانوادگی فراگیران و سبک زندگی خانواده‌ها اطلاع کسب می‌کردند. آموزش مجازی سبب شد که از اقتدار موسسات آموزشی و بروکراتیک بودن آن در دیدگاه خانواده‌ها و همینطور جنبه تحمیلی آموزش بر آن‌ها کاسته و تعامل خانواده با آموزش دانشگاهی تسهیل شود.

این امر اعتماد بیشتر خانه به موسسه آموزشی را در پی داشت و عامل شکل گیری فضای شاد و با نشاط در خانه در مواجهه با آموزش گردید. آموزش مجازی سبب شد خانواده‌ها از نحوه آموزش مدارس دیگر اطلاع یابند و قدرت انتخابگری آن‌ها در انتخاب مدرسه بهتر، بیشتر شود. آموزش مجازی همچنین سبب شد در مدارس و نهاد‌های مختلف، رقابت مثبت در ارائه آموزش اثربخش‌تر در فضای مجازی شکل بگیرد که منجر به ارتقای کیفیت آموزش می‌شود.

آموزش مجازی موجب استانداردسازی برنامه درسی خواهد شد. به تبع تحقق این فرایند، همه فراگیران در هر نقطه از کشور، به آموزش یکسان و با کیفیت برابری دست خواهند یافت؛ و به نحوی عدالت آموزشی محقق خواهد شد.

شرایط دانشجویان در ترم مجازی که گذشت را چگونه ارزیابی می کنید؟

به نظرم دانشجویان به خوبی با جریان آموزش مجازی همراه شدند و نمره قابل قبولی را چه در زمان تدریس و چه در حین آزمون و نحوه اجرای آن دریافت کردند.

البته کاستی‌های نظام آموزشی را درک کرده و بهبود مستمر نظام آموزشی در حوزه آموزش مجازی را نیز شاهد بودند و تلاش‌هایی که از سوی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و دانشگاه‌های کشور در این خصوص صورت گرفت را مغتنم بشمارند؛ امیدوارم در سال تحصیلی پیش رو با توجه به تصمیم برگزاری کلاس‌ها به صورت مجازی، شاهد این باشیم که چالش‌ها به حداقل و فرصت‌های آموزشی از طریق پلت‌فرم‌های پیش‌بینی شده برای دانشجویان عزیز حداکثری باشد.

چه تمهیداتی لازم است برای ارتقا سطح این نوع از آموزش در کشور؟

اهتمام به آموزش مجازی، تدوین سند و راهنمای عملی برای این نوع آموزش یکی از موضوعات مهم است. اتخاذ راهبرد‌های مدیریتی مناسب در جهت بهره‌گیری از آن در کشور، موضوع دیگری است که می‌تواند مورد اهمیت باشد. توجه به تفاوت‌های فردی و روحیات مختلف فراگیرانِ شرکت کننده، التفات به یادگیری پنهان و مدیریت آن در فضای مجازی ممکن است به شکل دیگری غیر از آموزش حضوری صورت گیرد؛ تولید محتوای دیجیتالی مناسب و جذاب با توجه به نیاز‌های فراگیران با تاکید بر شاخص‌های تفاوت نسلی، تسهیل بهره‌گیری همگان از این فضا با تسهیلاتی که متولیان این امر ارائه می‌دهند و نیز افزایش نقش نظارتی نهاد‌های مختلف بر این فضا از جمله تمهیداتی است که برای ارتقای سطح آموزش مجازی می‌توان پیشنهاد کرد. 

به نظر شما مشکلات و کاستی‌های این نوع از آموزش چیست؟

از جمله مهترین مشکلات این نوع از آموزش را می‌توان وابستگی به اینترنت و به عبارتی مکانیکی تربیت شدن فراگیران چه در حوزه آموزش عالی و چه در حوزه آموزش عمومی اشاره کرد. این نوع آموزش‌ها از خلاقیت عملی فراگیران می‌کاهند. فقدان تماس چهره به چهره سبب تاخیر در جامعه‌پذیری و تربیت اجتماعی در فراگیران می‌شود. از دیگر تاثیرات مهم آن بی بهره بودن از موهبت یادگیری پنهان به نحو مطلوب، است.

در آموزش حضوری به سبب تاثیر و تاثرات از یکدیگر، نوعی یادگیری در فراگیران شکل می‌گرفت که اهمیت آن کمتر از یادگیری رسمی نیست؛ زیرا یادگیری پنهان به جامعه‌پذیر شدن کمک شایانی می‌کند. آموزش مجازی سبب پرورش تفکر وابسته به فضای مجازی و فاقد ویژگی‌های حضور جمعی و اجتماعی می‌شود.

یکی دیگر از مشکلات و کاستی‌های آن، این است که به علت عدم ارتباط فیزیکی و چهره به چهره با مدرسان، الگوگیری اخلاقی از معلم و استاد در فراگیران شکل نمی‌گیرد. این در حالی است که بسیار بر الگو بودن معلم و استاد در کلاس درس تاکید شده است. هزینه‌های ناشی از تولید محتوای آموزش دیجیتالی، هزینه‌های ناشی از آموزش به مدرسان و والدین برای استفاده از آموزش دیجیتالی و نیز افزایش هزینه‌های ناشی از خرید لوازم و ابزار‌های فناوری برای خانواده‌ها از دیگر مشکلات آموزش مجازی است.

تاثیر این کاستی‌ها و مشکلات را چطور می‌بینید؟ چه فاکتوری بیشترین تاثیر را داراست؟

تاثیر این مشکلات را می‌توان از جنبه‌های مختلف آموزشی، اجتماعی و فرهنگی بررسی کرد. از نظر آموزشی، این مشکلات باعث عدم کارایی و اثربخشی این دوره‌ها خواهند شد و جریان آموزش را از مسیر اصلی خود منحرف کرده و اهداف آموزشی به صورت مطلوب تحقق نمی‌یابد.

از نظر اجتماعی، عدم مدیریت صحیح آن موجب بروز مسائل اخلاقی در فراگیران و فروپاشی ارزش‌های خانواده و برخی از مصادیق غیر اخلاقی رایج در حوزه فضای مجازی و آموزش الکترونیکی از جمله: ضعف بنیان خانواده، ورود به حریم خصوصی، نقض مالکیت‌های خصوصی، سرقت ادبی، کپی رایت‌های معمول و متعارف، دادن اطلاعات نادرست و دستکاری آنها، استراق سمع، ترویج و تبلیغ ضد ارزش‌ها، عدم پایبندی به امانت‌داری، رشد فرد‌گرایی، ترویج تجمل‌گرایی، تشدید شکاف نسلی به دلیل رشد سریع فناوری، نقض حقوق اخلاقی و گسترش دروغ و تقلب، تنزل ارزش‌های انسانی و برتری ارزش‌های فناورانه، تغییر در شیوه نگرش و رفتار افراد، کاهش امنیت اجتماعی با بی‌توجهی به مسائل اخلاقی، انزوا و کاهش ارتباطات اجتماعی، وابستگی به اینترنت و… خواهد شد.

از نظر فرهنگی، فضای گسترده مجازی می‌تواند به تهاجم فرهنگی و نادیده گرفته شدن خرده فرهنگ‌ها، فرهنگ بومی، آسیب به ارزش‌ها و هنجار‌ها گردد. به نظرم دارا نبودن ساز و کار و عدم برخورداری از برنامه‌ریزی مناسب و دورنگر در اداره این دوره‌ها می‌تواند بیشترین تاثیر را در شکل‌گیری آسیب‌های آموزش مجازی داشته باشد.

آموزش مجازی راه دانشجویان را آسان‌تر کرده یا بالعکس؟ اساتید چطور؟

آموزش مجازی، بنابر ویژگی بارز آن که برخورداری و دسترسی به آموزش در هر نقطه و هر زمانی است، به تسهیل کار آموزش و رفاه دانشجویان کمک کرده است. دانشجویان می‌توانند در پلت‌فرم‌های مختلف به فرایند یاددهی و یادگیری وارد شده و تحصیل کنند.

تولید محتوای دیجیتالی با روحیات نسل دانشجویان فعلی ما سازگار است در عین جذابیت می‌تواند به اثربخشی یادگیری کمک کند. اساتید نیز با روش‌های نوین تدریس آشنا شده و می‌توانند در قالب کلاس‌های درس معکوس، آشنایی و اتخاذ رویکرد‌های مناسب با آموزش مجازی و مهارت بهره‌گیری از ابزار‌های فناورانه به ارتقای دانش و مهارت تدریس خود کمک کنند.

در مجموع به نظرم آموزش مجازی راه اساتید و دانشجویان را در امر آموزش و یادگیری تسهیل کرده البته به شرط اینکه تدابیری برای دسترسی به اینترنت، وسایل سخت‌افزاری و نرم‌افزاری و آموزش‌های مبتنی بر یادگیری در فضای مجازی انجام گرفته باشد. 

چه اثرات آموزشی و پژوهشی روی دانشجویان، اساتید و دانشگاه دارد؟

آموزش مجازی به امر استانداردسازی برنامه درسی و آموزش کمک خواهد کرد؛ به این صورت که که اگر آموزش مجازی به نحو مطلوب آن تحقق یابد و مانند آنچه که در دوره‌های آموزشی مبتنی بر «موک» در صد دانشگاه برتر دنیا صورت می‌پذیرد، عملیاتی شود، همه دانشجویان و اساتید از دانشگاه‌های متفاوت می‌توانند به دوره‌های ارائه شده در دانشگاه‌های مختلف دست یابند و این به ارتقای کیفیت این دوره‌ها در کل کشور کمک خواهد کرد. از نظر هزینه‌ها نیز، اعم از هزینه‌های ساخت، نگهداشت و هزینه‌های اداری، بسیار صرفه جویی خواهد شد.

اساتید و دانشجویان می‌توانند در تعامل بیشتر با یکدیگر به یاددهی و یادگیری بپردازند و زمان بیشتری را در اوقات و ساعات مختلف صرف فرایند آموزش نمایند. آموزش مجازی می‌تواند با استفاده از انواع قابلیت‌هایی که دارد نظیر شبیه‌سازی‌ها، سه‌بعدی‌ها و در کل مولتی مدیا بودن به ارتقای یادگیری در فراگیران، فهم مطالب و تلفیق یادگیری نظری با عملی کمک کند.

پیشنهادتان برای بهبود آموزش مجازی کشور چیست؟

فراهم کردن شرایطی برای بازخورد مداوم گرفتن از کلاس‌هایی که از طریق آموزش مجازی برگزار شده و برنامه‌ریزی جهت اصلاح ساختار، محتوا، شیوه‌های یادگیری، ارزشیابی و … که در راستای تحقق اهداف نظام آموزشی کشور مورد تاکید سیاستگذارن و متولیان امر باشد. به همین خاطر فراهم کردن زیرساخت‌های لازم برای بهره‌برداری مناسب از فناوری‌های آموزشی در آموزش مجازی می‌تواند امر مهمی باشد.

فرهنگ استفاده از فضای مجازی باید در جامعه شکل بگیرد و به خانواده ها، مدرسان و فراگیران، آموزش لازم دانشی و مهارتی در بهره گیری از این فضا داده شود. نرم‌افزار‌ها و سخت‌افزار‌های مورد استفاده در این فضا باید تدارک و مهیا گردد. مدیریت مناسب داده‌ها و برنامه‌ریزی محتوای آموزشی از ضروریات است که در این زمینه متولیان آموزشی باید مداخله و برنامه مناسب را داشته باشند.

چه پیشنهادی برای روند آموزشی پس از کرونا در کشور دارید؟

کرونا ویروس فرصتی را برای حرکت به سمت آموزش مجازی ایجاد کرد. به نظرم فرایند آموزش پس از کرونا ویروس می‌تواند ترکیبی از آموزش مجازی و حضوری باشد. آموزش تنها به کلاس درس محدود نشده و هر مکان و زمانی می‌تواند فضای یادگیری باشد. مدرسان و فراگیران می‌توانند در تعامل بیشتری با یکدیگر بوده و به موضوعات و مطالب بیشتری در زمینه مواد درسی بپردازند.

مدرسان می‌توانند قبل از کلاس، در فضای مجازی به بیان مقدمات، در کلاس فیزیکی به ارائه مسئله و آموزش فرایند و بعد از کلاس دوباره در فضای مجازی به حل مشکلات و ابهام‌های آن‌ها بپردازند. به نحوی تغییر در برگزاری کلاس‌های سنتی ناگزیر است و شیوه‌های یادگیری معکوس، یادگیری ترکیبی، یادگیری فناورانه مورد اقبال فراگیران و مدرسان خواهد بود.