ریال دیجیتال؛ ریل‌گذاری در جهت پویایی نظام اقتصادی ایران

نویسنده: سید مهدی میرحسینی

بازیگران اصلی زیست بوم اقتصاد دیجیتال ایران بر این باورند که توسعه ریال دیجیتال، پیامدهای سودمندی برای اقتصاد ایران خواهد داشت.

در بخش سوم از مجموعه مقالات ” تجربه طراحی و انتشار ارز دیجیتال بانک مرکزی در ایران”، به بررسی مولفه‌های طراحی ریال دیجیتال و تبیین تهدیدات بالقوه، ملاحظات و معایب احتمالی پیاده‌سازی ریال دیجیتال بانک مرکزی می‌پردازیم.

مولفه‌های طراحی ریال دیجیتال در اکوسیستم مالی ایران

مولفه های اقتصادی طراحی ریال دیجیتال

• میزان مشابهت با ویژگی‌های اسکناس (مانند دسترسی عمومی، بهره‌ناپذیری، قابلیت تبدیل یک به یک با سایر انواع پول رایج کشور)
• میزان انطباق با الزامات اقتصاد دیجیتال

مولفه‌های کسب و کاری طراحی ریال دیجیتال

• تعیین ناشر رمز ارز ریال دیجیتال
• تعیین دامنه توزیع جغرافیایی و حوزه و هدف کاربرد
• سازوکار انتشار و توزیع رمزریال
• سازوکار مورد نیاز تسویه‌های احتمالی
• نحوه ایجاد فرصت‌های جدید سودسازی برای بانک‌ها

“ اقتصادالکترونیکی“ آخرین و به روزترین محتوی در فین‌تک (فناوری مالی)  

مولفه‌های فنی طراحی ریال دیجیتال

• نوع زیرساخت زنجیره بلوکی مورد نیاز
• تعیین فرآیند تایید تراکنش و اجماع
• پشتیبانی از قراردادهای هوشمند
• قابلیت انتشار توکن های مختلف
• چگونگی پشتیبانی و نگهداری دفترکل
• میزان گمنامی تراکنش و سطح حریم خصوصی کاربران
• مقیاس پذیری خدمات قابل ارائه

البته علاوه بر مولفه‌های کلیدی فوق‌الذکر، چندین مولفه فرعی دیگر نیز برای طراحی ریال دیجیتال مدنظر قرارگرفته است تا زیرساخت طراحی شده تا حد امکان مطابق با نیازمندی‌های نظام پرداخت کشور باشد:

• این زیرساخت باید بتواند حریم خصوصی افراد حقیقی و حقوقی را در سطوح مختلف تأمین و تضمین نماید و راهکاری برای تعریف سطح دسترسی افراد و نهادهای مختلف را به انواع داده‌ها در اختیار داشته باشد و به گونه‌ای طراحی شود که در هر زمان امکان اعمال سیاست‌های مختلف بانک مرکزی در آن ممکن باشد. به عبارتی در عین استفاده از مزایای زنجیره بلوک، مالکیت بانک مرکزی بر زیرساخت حفظ شود.
• هزینه‌های پیاده‌سازی، اجرایی و نگهداری ازجمله هزینه‌ثهای دستیابی به اجماع و نگهداری داده ها می بایست بهینه باشد. *زیرساخت توسعه یافته باید امکانات مرسوم را برای ممانعت از وقوع جرائم مالی دارا بوده و تعریف فعالیت هایی که در تضاد با قوانین کشور است در آن ممکن نباشد.
• زیرساخت می بایست حداکثر انطباق را با مختصات فعلی داشته باشد و کمترین تغییرات را تحمیل نماید. به علاوه قابلیت های توسعه یافته باید تا جای ممکن قالب محور باشند.
• زیرساخت می بایست امنیت را در حد بسیار بالایی برای استفاده کنندگان فراهم نموده به نحوی که شرکت در فرآیند تأیید تراکنش ها و نوشتن بر روی زنجیره بلوک با مجوزدهی بانک مرکزی ممکن شود.
• یکی از شاخص های دیگر مدیریت توسعه ظرفیت شبکه زیرساخت است که لازم است قابلیت مدیریت تعداد زیاد تراکنش را داشته باشد.
• زیرساخت می بایست بتواند تغییرات احتمالی را به صورت برخط و بدون نیاز به توقف اعمال نماید.
• زیرساخت می بایست انعطاف پذیری زیادی داشته باشد تا توسعه محصولات و سرویس های متنوع با ویژگی های مختلف را در خود جای دهد و منحصر به یک حیطه خاص نباشد.
• زیست بوم ریال دیجیتال می تواند مستقل از زیرساخت های پرداخت فعلی مانند سامانه های تسویه ناخالص آنی (ساتنا) حواله بین بانکی پایا و شبکه الکترونیکی پرداخت کارتی(شاپرک) عمل نماید.

 از این رو با توجه به قوانین موجود کشور، ارزش گذاری معیارهای مرتبط با ریال دیجیتال و شرایط مستقر نظام پرداخت در کشور طراحی شده و براساس آن برای ذینفعان مختلف نقش متناسب را تعریف نموده است.

معایب و پیامدهای منفی ریال دیجیتال بر اقتصاد ایران

با عنایت به دامنه وسیع حوزه های مرتبط با این پدیده، ضرورت دارد ملاحظات مختلف توسعه این ابزار از جنبه‌های مختلف مدنظر قرار گیرد که ذیلا به برخی از ملاحظات مذکور اشاره می‌گردد: 

اثرات عرضه ریال دیجیتال بر متغیرهای پولی و واسطه‌گری بانک‌ها

چنانچه مانده قابل توجهی از سپرده‌های بانکی به پول دیجیتال بانک مرکزی تبدیل شود، می‌تواند توانایی بانک‌ها در وام دهی را کاهش دهد و موجب واسطه‌زدایی گردد. از آنجایی که بانک‌های مرکزی نمی توانند به بخش خصوصی اعتبار بدهند، تأثیر آن بر نقش وام‌دهی بانکی باید به خوبی مورد بررسی قرار گیرد. علاوه بر این، از آنجایی که بانک‌ها حجم قابل توجهی از سپرده‌های معاملاتی کم‌هزینه خود را از دست می‌دهند، حاشیه سود آنها ممکن است تحت تاثیر قرار گیرد که منجر به افزایش هزینه‌های وام‌دهی آنها می‌شود. با این حال، این مورد به طور بالقوه می‌تواند در نمونه‌های بدون سود پول دیجیتال بانک مرکزی کاهش یابد. بنابراین، مردم انگیزه خواهند داشت تا پول خود را در سپرده‌های بانکی دارای بهره نگه دارند.

همچنین تبدیل سپرده به ریال دیجیتال، می‌تواند منجر به برداشت بانک‌ها از ذخایر خود نزد بانک مرکزی شود. ممکن است بانک‌ها برای مواجهه با ریسک یا الزامات نقدینگی نظارتی خود، نیاز به جایگزینی برخی از این ذخایر داشته باشند.

تاثیر عرضه ریال دیجیتال بر ثبات مالی کشور

ریال دیجیتال می تواند بر ساختار سیستم بانکی و نحوه دستیابی بانک مرکزی به اهداف اصلی خود برای حفظ ثبات پولی و مالی تأثیر بگذارد. درک کامل این تأثیرات و راه‌های کاهش هرگونه مخاطرات از طریق طراحی ریال دیجیتال مهم است. از این روی، توجه به ملاحظات زیر از اهمیت بسزایی برخوردار خواهد بود:

• فرصت‌های ناشی از انتشار ریال دیجیتال در افزایش ثبات پولی یا مالی کشور
• ارزیابی میزان تقاضا برای نگهداری ریال دیجیتال در کشور، متناسب با شرایط اقتصادی
• تاثیرات ریال دیجیتال بر واسطه‌زدایی در نظام بانکی کشور و تاثیرات آن بر سیاست‌های پولی و بانکی
• اثرات انتشار ریال دیجیتال بر سیاست‌گذاری و سازوکار اشاعه پولی تحت چارچوب‌های سیاست پولی موجود
• بررسی مهم‌ترین مخاطرات اجرای سیاست‌های پولی مبتنی بر ریال دیجیتال و بررسی مکانیسم‌های مدیریت آن
• اثرات متقابل انتشار ریال دیجیتال بر کارآیی سیستم‌های پرداخت و تاثیرات جانبی آن بر اقتصاد کلان و سیاست‌های پولی

ریال دیجیتال و هزینه‌های زیرساخت اکوسیستم مالی

پول دیجیتال بانک مرکزی قابلیت کاهش هزینه چاپ پول را دارد. با این حال، استفاده از این نوع پول نیازمند وجود زیرساخت‌هایی است که خود شامل هزینه‌های (ثابت و متغیر) است. اطمینان از فزونی منافع بر هزینه‌های موصوف از ضروریات توسعه ریال دیجیتال خواهد بود.

ملاحظات سیاست پولی در انتشار ریال دیجیتال

اساسا پول دیجیتال بانک مرکزی اگر به همان شیوه اسکناس عرضه شود، به طور بالقوه تأثیرات حداقلی را بر اجرای سیاست پولی خواهد داشت. چراکه بانک‌های مرکزی عرضه کننده انحصاری ذخایر، پول نقد و پول دیجیتال بانک مرکزی باقی می‌مانند و بنابراین به تعیین شرایط و ضوابط مرتبط پرداخته و به کمک ابزارها به اجرای سیاست های پولی ادامه خواهند داد. با این حال، پول دیجیتال بانک مرکزی ممکن است تغییرات قابل توجهی را در رفتار عموم مردم ایجاد نماید که در این صورت بازنگری در چارچوب سیاست پولی متناسب با این تحولات اجتناب‌ناپذیر خواهد بود.

ابهامات ناشی از نوظهور بودن

از آنجا که هنوز داده‌های جامعی برای تجزیه و تحلیل عملکرد پول دیجیتال بانک مرکزی به جز برخی اطلاعات اندک مربوط به پایلوت‌های آزمایشی وجود ندارد، نحوه اثر آن بر سیاست‌های پولی و ثبات مالی و نیز قدرت بازاری بانک‌های تجاری به خصوص در مواجهه با شوک‌های خارجی در اقتصاد مانند تحریم‌های اقتصادی و غیره با ابهاماتی مواجه است. در حقیقت فقدان داده‌های تاریخی، خود می‌تواند به عنوان یک ملاحظه مهم تلقی شود.

ریال دیجیتال، مبارزه با پولشویی و حفظ حریم خصوصی داده‌ها

پول دیجیتال بانک مرکزی می‌تواند به گونه‌ای طراحی شود که دارندگان آن را ملزم به ارائه اطلاعات دقیق درباره خود و تراکنش‌هایشان به بانک مرکزی نماید. این رویکرد مخاطرات پولشویی را به حداقل می‌رساند، اما نگرانی‌های قابل توجهی را در مورد حفظ حریم خصوصی افراد ایجاد می‌نماید. از طرف دیگر، یک پول دیجیتال بانک مرکزی می‌تواند به گونه‌ای طراحی گردد که طرفین اجازه داشته باشند تا به صورت کاملا ناشناس با یکدیگر معامله نمایند. این رویکرد نگرانی‌های مربوط به حریم خصوصی را برطرف می‌کند، اما خطرات پولشویی قابل توجهی را به همراه خواهد داشت. انتخاب نقطه بهینه بین این دو مولفه، می‌تواند یکی از ملاحظات مطرح در توسعه ریال دیجیتال باشد.

ملاحظات حوزه پرداخت، فنی و امنیتی

علاوه بر ملاحظات فوق، مجموع‌های از نکات فنی، امنیتی و ملاحظات حوزه پرداخت وجود دارد که در نبود تجارب غنی و جامع بین‌المللی از اهمیت دوچندان برخوردار می‌شود. برخی از این موارد به شرح ذیل می‌باشند:

• حفظ امنیت، کارآیی، و سرعت پرداخت‌ها
• مدیریت تاب‌آوری پرداخت ها
• انطباق نیازمندی‌های کارکردی حوزه پرداخت با ویژگی‌های ریال دیجیتال
• مدیریت نیازمندی‌های مرتبط با وجوه نقد در کشور
• برنامه‌ریزی در راستای طراحی زیست بوم و نقشه راه توسعه ریال دیجیتال در کشور

جمع‌بندی؛ آینده ریال دیجیتال در چشم‌انداز آتی اقتصاد ایران

قسمت اعظمی از بازیگران اصلی و فرعی زیست بوم اقتصاد دیجیتال ایران بر این باورند که طراحی، انتشار و توسعه ریال دیجیتال، پیامدهای سودمندی برای اقتصاد ایران خواهد داشت. اما مهم ترین معضل و چالش عرضه ریال دیجیتال، ایجاد ریسک فزاینده برای پایداری و ثبات نظام مالی ایران خواهد بود.

تحقیقات صورت گرفته توسط بانک تسویه بین الملل و هفت بانک مرکزی دیگر بر روی پول دیجیتال بانک های مرکزی در معاملات خرده‌فروشی نشان می‌دهد که اگر مقادیر زیادی از سپرده‌ها به پول دیجیتال بانک مرکزی تبدیل شوند، می‌تواند خطراتی را برای ثبات مالی ایجاد نماید، اما اگر به بخش بانکی زمان و انعطاف‌پذیری کافی برای تعدیل داده شود، این خطر را می‌توانند کنترل کنند. دوره پیش آزمایشی و آزمایشی عرضه ریال دیجیتال، مقطعی است که بانک مرکزی می‌تواند با توجه به شفاف‌تر شدن متغیرهای رفتاری، نسبت به مکانیزم اثرگذاری پول دیجیتال در زیست بوم اقتصادی کشور شناخت بهتری پیدا کند.

از راهکارهای مطرح در مواجهه با این امر تعیین سقف های مقداری برای عرضه ریال دیجیتال است. همچنین طراحی مدل های نوین کسب و کار از سوی بانک‌ها مبتنی بر ریال دیجیتال منتشر شده و طراحی مدل های درآمدی مبتنی بر قراردادهای هوشمند، مسیر جدیدی جهت ایجاد جریان درآمدی برای بانک و جبران تبدیل سپرده ها به ریال دیجیتال خواهد بود که می تواند امیدواری ما را برای بهبود شرایط اقتصاد دیجیتال کشور با بکارگیری ریال دیجیتال، دو چندان کند.

منبع: ایبنا

“فناوری هوشمند” رسانه تخصصی انقلاب صنعتی چهارم