نگاهی به جایگاه هوش مصنوعی در ایران از ابعاد گوناگون

با‌این‌که در حدود ۱۷ سال از عمر هوش مصنوعی در کشورمان می‌گذرد، اما اگر بخواهید کمی از تاریخچه و توان ایران در این حوزه پولساز و به‌شدت کارراه‌انداز بدانید، احیانا با آماری متناقض و نه‌چندان مستدل مواجه خواهید شد. صرف نظر از اینکه اغلب ما به‌راستی نمی‌دانیم اصطلاح هوش مصنوعی چیست و دقیقا به چه چیزی اطلاق می‌شود، تصور می‌کنیم که ایران هم در این حوزه حرف چندانی برای گفتن ندارد.

این موضوع باعث شده تا نه‌تنها از توجه و نگاهی به جایگاه هوش مصنوعی در ایران غافل بمانیم، بلکه از جایگاه این فناوری در رشد زندگی‌هایمان نیز کمتر اطلاع دقیق داریم. ممکن است این سوال در ذهنتان ایجاد گردیده باشد که، اصولا چرا باید جزو top 10 کشورها در زمینه هوش مصنوعی باشیم؟ در این مقاله و بررسی جایگاه هوش مصنوعی در عرصه‌های مختلف اقتصادی و درآمدزایی، رشته، دانشگاه و شغل درخواهید یافت که، زندگی شما برای دست‌یافتن به یک تحول چشمگیر نیاز به هوشمندسازی دارد و تاکنون قدر این تکنولوژی‌ها را آنطور‌که باید و شاید در زندگی‌تان ندانسته‌اید.

درخصوص جایگاه هوش مصنوعی در ایران چه می‌دانید؟

در افق چشم‌انداز آینده ایران اینگونه پیش‌بینی شده که، ظرف حداکثر ۱۰ سال آینده جایگاه هوش مصنوعی در ایران تا حدی ارتقاء یابد که، ناممان در جدول ۱۰ کشور برتر در زمینه هوشمندسازی قرار گیرد. این در حالی است که بنا به گفته رئیس مرکز نوآوری و توسعه هوش مصنوعی پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات، ایران در جدول ۱۰۰ کشور برتر دنیا در عرصه این تکنولوژی‌ها، جایگاه هفتادوپنجم را به خود اختصاص داده است. ممکن است با خود اینگونه تصور کنید که، بر چه اساسی باید انتظار داشته باشیم در بازده زمانی ۱۰ ساله، این حفره عظیم در رتبه‌بندی را پر خواهیم کرد؟

خوشبختانه ایران از پتانسیل‌های بسیار خوبی از حیث حضور افراد نخبه و قرارگیری در رتبه سیزدهم دنیا در حوزه نگارش مقالات و داشتن دانش فنی برخوردار است، ضمن‌آنکه توانسته رتبه نخست منطقه در زمینه پایگاه‌های معتبر را نیز از آن خود کند. پایگاه رتبه‌بندی سایمگو (SCImago) در دانشگاه گرانادا اسپانیا، با ارائه آماری از پیشرفت ایران در هوش مصنوعی و قرارگیری در رتبه ۱۵ جهان از حیث نوآوری، اجتماعی و تحقیقات هوش مصنوعی خبر داده و بر اولین‌بودن کشورمان از این حیث در خاورمیانه صحه گذاشته است.

در حال حاضر هوش مصنوعی در ایران توانسته خود را در مسیر تکاملی سیستم‌های امنیتی همچون تشخیص چهره، ساخت و طراحی سلاح‌های هوشمند، ساخت ربات‌ها و دستگاه‌های هوشمند در حوزه تولیدی و صنعتی، ارتقا سیستم‌های تشخیص گفتار همچون تبدیل متن به صوت و بالعکس و طراحی بازی‌ها و حوزه‌های کاربردی آموزش قرار دهد.

ارزیابی کاربرد هوش مصنوعی در درآمدزایی

اولین انتظاری که اغلب افراد در کشور ما از هوش مصنوعی دارند، شاید راحت‌تر‌کردن اموراتشان و برداشتن سختی‌کارهای پیش‌پا‌افتاده و گاها سخت از روی دوششان باشد. در این میان عده‌ای برای رسیدن به میانبری در برنامه‌های روزانه‌شان، چشم امید به اینچنین تکنولوژی‌هایی بسته‌اند. این در حالی است که امروزه می‌توان انتظار داشت هوش مصنوعی در درآمدزایی نیز تأثیر داشته باشد و این موضوع را شواهد و مدارک بسیاری اثبات می‌نماید. دکتر عاملی دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی در سال ۱۳۹۸ در تحلیل نگاهی به جایگاه هوش مصنوعی در ایران به طور دقیق، از حضور در حدود ۲ تریلیون دلار کسب‌و‌کار هوش مصنوعی در جهان خبر داده است.

پر واضح است که هوش مصنوعی خدمات زیادی به ما می‌دهد و نکته جالبی که درخصوص درآمد هوش مصنوعی در ایران باید بدانید این است که، متخصصین این حوزه تا نهایتا ۲ سال آینده، یعنی سال ۲۰۲۴ میلادی، سردمداران درآمدزایی در جغرافیای ایران خواهند بود. از اینها گذشته درخصوص کاربرد هوش مصنوعی در درآمدزایی باید این نکته را نیز اضافه کنیم که، در لیست ۱۵ شغل پردرآمد ایران باز‌هم هستند مشاغلی که به‌نوعی با هوش مصنوعی سر‌و‌کار دارند.

از جمله این مشاغل درآمد‌زا می‌توان به طراحی وب، مشاغل اینترنتیتوا، تدریس و بازاریابی آنلاین و محتوانویسی اشاره داشت، که همگی به‌نوعی در بستر وب مورد استفاده قرار می‌گیرند. این ۱۵ شغل به‌عنوان نمونه‌ای هستند که نشان می‌دهد بازار کار هوش مصنوعی در ایران تا چه میزان جای رشد دارد. با این‌اوصاف اگر خواستار جهشی فوق‌العاده در عرصه درآمد‌زایی خود هستید، پس بهتر است بیکار‌نشینید و از دستاوردهای هوشمندسازی برای ارتقا کسب‌و‌کار خود و رشد آن کمک بگیرید.

کاربرد هوش مصنوعی در اقتصاد به چه صورت است؟

اگر بخواهیم نگاهی اجمالی به تمامی مقوله‌های فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی داشته باشیم، باید بر این مورد صحه بگذاریم که مسائل و چالش‌های اقتصادی در کشور ما، بیش از سایر حوزه‌ها سرشار از غافلگیری است. درحقیقت لطفی که هوش مصنوعی به ما می‌کند هم دقیقا در همین مورد است، یعنی شما به‌ازای رشدی که در زمینه هوش مصنوعی می‌کنید، حاشیه سودتان را به‌طرز قابل‌توجهی افزایش می‌دهید و کمتر از پیامدهای غافلگیر‌کننده اقتصادی متعجب می‌شوید.

در خصوص کاربرد هوش مصنوعی در اقتصاد می‌توان اینگونه گفت که، این تکنولوژی به‌صورت غیرمستقیم بر رونق اقتصادی تاثیرگذار واقع می‌گردد. این تاثیر غیرمستقیم به این صورت است که، به لطف خودکارسازی فرایندهایی که هوش مصنوعی رقم می‌زند، نه‌تنها شاهد کاهش مصرف انرژی خواهید بود، بلکه احتمال خرابی سیستم‌ها بر اثر خطای انسانی نیز به‌طرز فاحشی کاهش می‌یابد. به‌عنوان‌مثال یک ربات که مسئولیت آبیاری مزرعه‌ای را بر عهده دارد، به‌خوبی به میزان آب مورد‌نیاز برای آبیاری مزرعه واقف است. به‌عنوان نمونه‌ای دیگر از کاربرد هوشمندسازی در اقتصاد می‌توان به الگوریتم‌های هوشمندی اشاره کرد که کار تمیز‌کاری را برعهده دارند. این الگوریتم‌ها به‌خوبی می‌دانند که باید چه بخش‌هایی را تمیز کرده و برای تمیزکاری هر بخش به چه میزان مواد شوینده نیاز دارند.

این مثال‌ها را می‌توان در بخش‌های کلان‌تر اقتصادی نیز در نظر گرفت، و دقیقا بر مبنای همین تحلیل مقایسه‌ای و با در نظر گرفتن حضور این هوش در عرصه‌های مختلف اقتصادی و حذف نیروی انسانی، اقتصاد‌دانان به این باور رسیده‌اند که، ما در آستانه یک انقلاب اقتصادی دیجیتالی قرار داریم. درحقیقت اصطلاح اقتصاد خودگردان یا اقتصاد مجازی، به‌واسطه هوشمندسازی وارد این عرصه گردیده است. قرار‌گرفتن در مسیر این‌چنین اقتصادهایی به ما این آلارم را می‌دهد که، اگر می‌خواهیم با نگاهی به جایگاه هوش مصنوعی در ایران، حضور این فناوری را بهبود ببخشیم، باید بپذیریم که فعالیت‌های انسانی به‌تدریج و به‌واسطه حضور هوش ماشینی رو به منسوخ‌شدن می‌رود.

ارزیابی کاربرد هوش مصنوعی در حوزه دانشگاه

پیش از هر چیز لازم است این نکته را یادآور شویم که، اگر می‌خواهیم با نگاهی به جایگاه هوش مصنوعی در ایران، این فناوری را رونق ببخشیم، به‌کارگیری این دانش در حوزه دانشگاهی باید در صدر مهم‌ترین و اصلی‌ترین اهدافمان قرار گیرد. اینکه هوش مصنوعی در حوزه دانشگاه اصولا چه کاربردی می‌تواند داشته باشد را، به‌صورت‌کلی می‌توان در ۴ بخش جای داد. اولین موضوعی که نظر هر دانشجویی در بدو ورود به فضای دانشگاهی را جلب خواهد کرد، سئوالات متعددی در خصوص فرایند ثبت‌نام، شهریه و رشته‌های درسی است، که باید آنها را در مرحله انتخاب واحد برگزیند.

رسیدگی به سوالات پرتعداد دانشجویان در بخش نام‌نویسی شاید از عهده پرسنل یک دانشگاه خارج باشد، اما هوش مصنوعی به‌آسانی می‌تواند با طراحی پرسش‌های احتمالی و FAQها یا همان سؤالات متداول، اطلاعات را در اختیار فرد قرار داده و کاملا یک ارتباط انسانی را برای او شبیه‌سازی نماید.

این امتیاز به‌ویژه برای دوران کنونی که اپیدمی کرونا امکان حضور در محل را از بسیاری از دانشجویان و کارمندان دانشگاه‌ها گرفته، بیشتر خود را نشان می‌دهد. البته خدمات این هوش‌های ماشینی به اینجا محدود نمی‌شود و امکان برقراری و تعامل شبانه‌روزی، دیگر کارایی این سیستم‌های هوشمند در دانشگاه هستند و از حجم فرسودگی دانشجویان در دسترسی نداشتن به کارکنان می‌کاهند. این مزیت به‌ویژه زمانی که دانشجویی از شهری دیگر مهمان بوده یا دانشجوی بین‌المللی که قصد ادامه تحصیل در کشوری دیگر را دارد، بیشتر خود را نشان می‌دهد.

در خصوص کاربرد هوش مصنوعی در حوزه دانشگاه، می‌توان به امکان استفاده از تورهای مجازی در زمان همه‌گیری کرونا اشاره داشت، که در برخی از موزه‌های بزرگ این امکان ایجاد گردیده بود. در‌حالی‌که مشابه این تورها می‌تواند برای دانشجویان نیز در نظر گرفته شود و در تصمیم‌گیری دانشجو برای انتخاب دانشگاه تاثیرگذار واقع گردد. یکی از مهم‌ترین نیازهای یک دانشجو پس از نام‌نویسی برقراری ارتباط با دانشجویان سال بالاتر و اساتید خود است.

هوش مصنوعی در این زمینه می‌تواند نقش عامل گفتگو را ایفا نماید و امکان برقرای ارتباط دانشجو با اساتید و سایر دانشجویان را، حتی در زمان‌هایی که این افراد مشغله داشته و در دسترس نیستند، برایش فراهم آورد. شکل‌دهی این ارتباط به این صورت که، پیام‌هایی حاوی درخواست مکالمه برای استاد یا هم دانشگاهیان موردنظر دانشجو ارسال کرده و به‌این‌ترتیب فرصت گفتگو را برای هر دو طرف ایجاد می‌نماید. این موارد از مهم‌ترین کاربردهای هوش مصنوعی در دانشگاه‌ها خواهند بود و حتی می‌توانند در ذهنیت دانشجویان نسبت به محیط‌های آموزشی تاثیر بسزایی ایفا نمایند.

جایگاه هوش مصنوعی در مشاغل به چه صورت است؟

پیش از آنکه با نگاهی به جایگاه هوش مصنوعی در ایران، به این فناوری از حیث اشتغالزایی بپردازیم، لازم است به آمار کشور سنگاپور در بازده زمانی ۷ ساله یعنی از ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۹ نیم‌نگاهی داشته باشیم. نمودار رشد مشاغل فعال در حوزه هوش مصنوعی سنگاپور در سال ۲۰۱۹ نسبت به سال‌های ۲۰۱۵ و ۲۰۱۶ رشدی سه برابری را نشان می‌دهد. اگر بخواهیم بررسی مقایسه‌ای میان ایران در این بازده زمانی مشابه با سنگاپور داشته باشیم باید بگوییم، ایران تنها در چند سال اخیر دستی بر اشتغال‌زایی در این حوزه داشته است.

در‌حقیقت بازار کار و جایگاه هوش مصنوعی در مشاغل داخل کشور تنها محدود به توسعه LCT و اپلیکیشن‌های موبایل، اینترنت و مشاغلی هم‌راستا با حمل‌و‌نقل مسافر همچون تاکسی‌های اینترنتی، فروشگاه‌های اینترنتی و بازی‌ها بوده، که در این میان توانسته سهم بزرگی هم در غیر‌سخت‌افزاری‌ها از آن خود کند. البته ناگفته نماند به‌رغم تازه گام نهادن ایران در این مسیر جدید اشتغال‌زایی، توانسته پیشرفت‌های خوبی را رقم بزند.

پیشرفت ایران در هوش مصنوعی به چه صورت بوده ؟

اگر بخواهیم به طور اجمالی نگاهی به جایگاه هوش مصنوعی در ایران از ابعاد گوناگون داشته باشیم باید بگوییم، در حال حاضر ایران از جایگاهی میانی در زمینه به‌کارگیری هوش ماشینی برخوردار است. پیشرفت ایران در هوش مصنوعی در سال ۹۸ به نقطه اوج خود رسیده که این موضوع متاثر از رویدادهای بین‌المللی و آرامش روانی بوده که طی این سال بر اقتصاد کشور سایه انداخته، همانطور که در سال ۸۷ به واسطه تلاطمات شدید بازارهای مالی، این حوزه نیز از تب‌وتاب افتاده و رو به افول گام نهاد.

مروری بر فرایند کاری مجموعه‌ها نشان می‌دهد، در حال حاضر تنها ۷۶ شرکت در حوزه داخلی به‌صورت مستقیم و ۲۴ مجموعه به‌صورت غیر‌مستقیم، از یافته‌های هوش مصنوعی در فعالیت‌های خود بهرمند می‌شوند. البته ناگفته نماند در سال‌های اخیر اقدامات مثبتی در راستای توسعه پهنای باند و افزایش تعداد کاربران اینترنتی در جهت کاربردی‌تر کردن این هوش در حوزه داخلی صورت پذیرفته است. از حیث تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان و شاخص‌های اقتصادی در این حوزه باید اذعان داشت، علی‌رغم تلاش‌هایی که در زمینه جذب سرمایه صورت پذیرفته، وضعیت کنونی مطلوب ارزیابی نمی‌شود.

زنگ خطری که سال‌هاست در این حوزه به صدا در‌آمده و خوشبختانه در سال‌های اخیر به آن رسیدگی خوبی شده، مقوله مهاجرت نخبگان و دانش‌آموختگان برتر کشور بوده است. در این راستا با ارائه بسته‌های حمایتی ویژه تا حدی توانسته‌اند جلوی این فرایند مخرب را گرفته و حتی موفق به بازگراندن در حدود ۲۵ نخبه ایرانی از دانشگاه‌های شاخص آمریکایی، اروپایی و استرالیا گردند. شایان ذکر است از میان این ۲۵ نخبه در حدود ۲۳ تن از آنها فرایند مهاجرت معکوس داشته‌اند و در حال حاضر در دانشگاه‌ها و مراکز فناوری کشور مشغول به فعالیت هستند. امید می‌رود در سایه توجهات ویژه‌ای که مقامات اصلی کشور در سال‌های اخیر به این مقوله داشته‌اند، پیشرفت ایران در هوش مصنوعی و جایگاه میانی کشورمان در بازار هوش مصنوعی جهان روز‌به‌روز بهبود یابد.

منبع: هوشیو