اقتصاد دیجیتال در ایران؛ چرا ایران در نظام دیجیتالی جهان جایی ندارد؟

در برنامه هفتم توسعه، سهم اقتصاد دیجیتال از اقتصاد ایران تا ۱۵درصد در جهان نظر گرفته شده است. سهمی که اکنون به نظر وزیر ارتباطات تا ۷.۴درصد است. اما ایران چگونه و با اتکا به کدام زیرساخت‌ها رسیدن به چنین هدفی را دنبال می‌کند؟

 اقتصاد دیجیتال تا سال ۲۰۳۰، ۳۰ درصد از تولید ناخالص در سطح جهان را به خود اختصاص می‌دهد و ۳۰ میلیون شغل ایجاد خواهد کرد.

قابل توجه است که در سال ۲۰۲۱، فناوری‌ها و خدمات تلفن همراه ۴.۵ تریلیون دلار ارزش افزوده اقتصادی یا ۵ درصد از تولید ناخالص داخلی را در سطح جهان ایجاد کردند، اما جمعیت آسیب‌پذیر چه در کشورهای در حال توسعه و چه در کشورهای توسعه‌یافته که قادر به اتصال یا استفاده از فناوری‌های دیجیتال نیستند، در معرض خطر عقب ماندن از روندهای جهانی هستند.

سرنوشت کشورها در ساختار جهانی و منطقه‌ای، به سرمایه‌گذاری در اقتصاد دیجیتال گره خورده است. همان‌طور که در طول قرن‌های نوزده و بیست، کشورهای جهان با سرمایه‌گذاری در اقتصاد فیزیکی، توانستند قدرت خود را در جهان تثبیت کنند، اکنون اقتصاد دیجیتال نقش تعیین‌کننده در مشخص‌شدن قدرت‌های بزرگ در آینده جهان دارد.

وضعیت اقتصاد دیجیتال در ایران

اقتصاد دیجیتال در ایران دچار نوعی سرگیجه بی‌پایان است. دولت ادعای سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و مثلا ایجاد شبکه‌ فیبر نوری، خطوط تلفن و اینترنت را دارد اما کیفیت پایین اینترنت، ماه‌هاست که صدای فعالان این حوزه و عموم مردم را درآورده است.

از طرفی دولت مدعی است که طی سال ۱۴۰۱، بیش از ۱۷۷هزار میلیارد تومان به شرکت‌هایی که تحت عنوان دانش‌بنیان ردیف می‌شوند، تسهیلات مالی داده است. این هزینه که توسط بانک‌های دولتی و خصوصی پرداخت شده، نتیجه مشخص و قابل‌اندازه‌گیری ندارد. حتی شیوه‌های بازپرداخت این مبالغ کلان از بیت‌المال و جیب مردم، مشخص نیست.

با همه این تفاسیر، براساس گفته‌های عیسی زارع‌پور وزیر ارتباطات، در حال حاضر، سهم اقتصاد دیجیتال از تولید ناخالص ملی ۷.۴ درصد است و برای رسیدن به سهم ۱۵درصدی تا پایان سال ۱۴۰۶ برنامه‌ریزی کرده‌اند.

اما ایران چگونه می‌خواهد به سهم ۱۵درصدی اقتصاد دیجیتال از تولید ناخالص ملی برسد، درحالی‌که سرمایه‌گذاری لازم را در این زمینه انجام نداده است؟ در اردیبهشت ماه سال جاری و در همایش اقتصاد هوشمند و توسعه ملی، جواد نجفی، معاون مالی دیجی‌کالا اعلام کرد که در ایران از سال ۱۹۹۰ تاکنون ۳۰۰ میلیون دلار در تجارت ‌الکترونیک سرمایه‌گذاری شده است.

این درحالی است که براساس گزارش عرب‌نیوز، عربستان طی شش سال اخیر تا ۲۵ میلیارد دلار برای توسعه زیرساخت‌های دیجیتال خود سرمایه‌گذاری کرده است. به همین دلیل است که این کشور، بزرگ‌ترین و سریع‌ترین بازار زیرساخت‌های دیجیتال را در خاورمیانه و شمال آفریقا در اختیار دارد.

ایران در حال حاضر در حوزه هوش مصنوعی شاخص ۷۵ جهان را داراست. برخی کارشناسان می‌گویند اگر از همین امسال، سالانه تا یک میلیارد دلار در زمینه اقتصاد هوشمند سرمایه‌گذاری کنیم، می‌توانیم از این حوزه سهمی کسب کنیم.

آمارها نشان می‌دهد که در سطح جهان، حدود ۱۶درصد GDP کشورها سهم اقتصاد دیجیتالی است. در آمریکا نزدیک به ۲۲درصد و در چین حدود ۳۰درصد سهم این بخش است. قابل توجه است که رشد این بخش در GDP دنیا بیش از دو و نیم برابر سایر حوزه‌های اقتصادی است.

نیاز به سرمایه‌گذاری چندبرابری در زیرساخت‌های دیجیتال

با وجود تریلیون‌ها دلار سرمایه‌گذاری در فناوری طی سال‌های اخیر، هنوز هم بسیاری از کارشناسان معتقدند که سرمایه‌گذاری انجام شده در این زمینه باید افزایش یابد.

توجه به این نمونه، موضوع را بیش از پیش روشن می‌کند؛ در ۲۸ دسامبر ۲۰۲۲، شرکت هواپیمایی ساوت وست آمریکا، ۲۵۰۰ پرواز را لغو کرد. اما مقصران اصلی این مسئله چه کسانی یا چه چیزهایی بودند؟ براساس بسیاری از گزارش‌ها، آب‌وهوا و تکنولوژی قدیمی مقصران اصلی بودند.

در آن زمان کاپیتان کیسی موری، رئیس انجمن خلبانان خطوط هوایی جنوب غربی، طی مصاحبه‌ای با سی ان ان گفت: «این تلفن‌ها، رایانه‌ها و قدرت پردازش و برنامه‌هایی که برای اتصال ما به هواپیماها استفاده می‌شوند، هنوز جای کار بسیاری دارند و باید بهبود داده شوند.

تنها دو هفته بعد، ۱۳۰۰ پرواز لغو شد و نزدیک به ۱۰هزار پرواز به دلیل ازکارافتادن سیستم اطلاع‌رسانی ۳۰ساله FAA به تعویق افتاد. این داستانی است که در کل چشم‌انداز این صنعت دائما تکرار می‌شود. تکراری که یک پیام بزرگ با خود به همراه دارد: این حوزه‌ها باید با فناوری نو روزآمد شوند. راه چاره هم افزایش سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های دیجیتال است.

شاهد مثال سرمایه‌گذاری برای ایجاد زیرساخت‌های لازم، صنایع سنتی است. بیش از ۱۰۰ سال، شرکت‌های دولتی و خصوصی، سرمایه‌های لازم برای ایجاد زیرساخت‌های مورد نیاز اقتصاد فیزیکی را تامین کردند و در نهایت این کار به ثمر رسید. اکنون، اقتصاد دیجیتال در حال تسخیر جهان است و تحولات اجتماعی و اقتصادی بزرگی را رقم زده است. بنابراین مستلزم سرمایه‌گذاری گسترده در زیرساخت‌هاست.

اقتصاد دیجیتال را مانند اقتصاد فیزیکی بسازید

سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها طی قرن بیستم ایالات متحده را ایجاد کرد و در صدر کشورهای قدرتمند جهان قرار داد. مقدار پولی که دولت فدرال برای رشد اقتصادی در قرن بیستم سرمایه‌گذاری کرد، هم در مقیاس و هم از نظر تأثیرگذاری قابل‌توجه بود.

جزیره الیس ۱.۵میلیون دلار یعنی نزدیک به ۴۵میلیون دلار به دلار قرن بیست و یکم، هزینه کرد و از نیاکان بسیاری از آمریکایی‌های امروزی استقبال کرد که انقلاب صنعتی را به قدرت رساندند.

کانال پاناما با هزینه‌ای در حدود ۳۷۵ میلیون دلار (نزدیک به ۱۱ میلیارد دلار به دلار قرن بیست و یکم) حفر شد و دروازه‌ها را به روی رهبری آمریکا در تجارت جهانی باز کرد.

همچنین سیستم بین ایالتی ایالات متحده که به سختی می‌توان سهم آن در اقتصاد ایالات متحده را نادیده گرفت، با هزینه‌ای تقریبا ۲۵۰ میلیارد دلاری تا سال ۱۹۹۶ ساخته شد.

این فقط یک فهرست اندک از سرمایه‌گذاری‌های عمده در قرن بیستم است. کما اینکه تریلیون‌ها دلار توسط دولت‌های ایالتی و محلی و شرکت‌های خصوصی برای ساخت نیروگاه‌های انرژی، آب و فاضلاب، برج‌های اداری و مراکز خرید، زیرساخت‌های برق و مخابرات و موارد دیگر هزینه شد.

سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های اقتصاد فیزیکی، تولید ناخالص داخلی ایالات متحده را از ۱۰۰ میلیارد دلار به ۱۰ تریلیون دلار در طول قرن بیستم تبدیل کرد. با این سرمایه‌گذاری‌ها، استاندارد زندگی حدود ۷۰۰درصد بهبود یافته و نرخ فقر از بیش از ۵۰درصد به کمتر از ۱۲درصد کاهش رسیده است.

درواقع، سرمایه‌گذاری‌ در زیرساخت‌های فیزیکی که در آمریکای قرن بیستم انجام شد، قدرت امروز این کشور را در مناسبات جهانی ایجاد کرده است.

دنیای دیجیتال اما با زیرساخت آنالوگ

سال ۲۰۲۳ به چشم برهم‌زدنی از راه رسید و در حال گذر است. تولید ناخالص داخلی آمریکا در حدود ۲۴تریلیون دلار است و اقتصاد این کشور به‌طور فزاینده‌ای دیجیتالی شده است. موسیقی، ویدئو و حتی جرم و جنایت از همتایان فیزیکی خود پیشی گرفته‌اند. خرید دیجیتال از مرز تریلیون‌ها دلار فراتر رفته و بانکداری خرده‌فروشی دیجیتال در حجم شعب فیزیکی در حال افزایش است.

الان دیگر اقتصاد دیجیتال صرفا کانالی فرعی در اقتصاد نیست. بلکه کانال اصلی بسیاری از بخش‌های تجاری است. اقتصاد دیجیتال در مسیر خود تا قبل از سال ۲۰۲۰، با ورود کووید-۱۹ به نقطه عطف واقعی‌اش رسید و ارزش خود را بیش از پیش نشان داد.

موسسه گارتنر تخمین می‌زند که کمتر از ۲۰۰میلیارد دلار در سال برای امنیت داده‌ها در سراسر جهان هزینه می‌شود. حتی سه برابر این مقدار هم بسیار کم بوده و به سرمایه‌گذاری‌های بیشتر در زیرساخت‌های این حوزه نیاز است.

همچنین موسسه مک‌کنزی پیش‌بینی می‌کند تا سال ۲۰۲۵ خسارت ۱۰.۵تریلیون دلاری ناشی از حملات امنیت سایبری وجود خواهد داشت. نیاز به سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های تحول دیجیتال موجب شد تا آمریکا به بیش از ۷۵۵هزار متخصص امنیت سایبری بیشتر نیاز داشته باشد و این فقط نوک کوه یخ امنیت سایبری است.

البته سرمایه‌گذاری در تمام جنبه‌های زیرساخت دیجیتال مورد نیاز است. همانطور که گسترش و بهبود پوشش ۵G آغاز شده است و به نظر می‌رسد که آینده اتصال دیجیتال، ۶G و ۷G باشد. هرچند Starlink یک دستاورد خارق‌العاده است، احتمالا آخرین یا بهترین شبکه‌های ماهواره‌ای خصوصی نخواهد بود.

همانطور که حجم، سطح و کاربرد دستگاه‌های متصل را گسترش می‌دهیم، به ذخیره‌سازی انرژی بهتر، نرم‌افزار اتوماسیون، راه‌حل‌های شبکه‌ای برای نیروی کار ترکیبی و موتورهای پردازش سریع داده‌ها برای مدیریت همه آن‌ها نیاز داریم. پیش بینی می‌شود که بازار جهانی هوش مصنوعی به تنهایی در پنج سال آینده نزدیک به ۴۰درصد در سال رشد کند.

اقتصاد دیجیتال در ایران به کدام سمت می‌رود؟

در حالی که سرمایه‌گذاری تحت رهبری دولت‌ها در اقتصاد فیزیکی انجام می‌شود، اما اکثر کارشناسان معتقدند که این شرکت‌های خصوصی هستند که باید فضای سرمایه‌گذاری در اقتصاد دیجیتال را در اختیار داشته باشند.

اقتصاد دیجیتال یک حباب نیست بلکه واقعیت فعلی و آینده جهان ماست. هرچند ممکن است در حال حاضر بازارهای این حوزه  احساس ضعف کنند، فرصت‌ها برای سرمایه‌گذاران، کارآفرینان استارتاپ و شرکت‌های بزرگ‌تر طی ۱۰ سال آینده باید نجومی باشد.

در ایران همچنان این دولت است که با دخالت‌های خود مسیر دیجیتالی شدن را تنگ کرده است. دولت به جای ساختن زیرساخت‌ها، به راه‌اندازی پیام‌رسان بومی، جستجوگر بومی، تاکسی آنلاین بومی، توییتر بومی و… روی آورده و تقریبا در همه این زمینه‌ها هم شکست خورده است. اما همچنان سرمایه‌های چند ده میلیارد تومانی را صرف ساخت پلتفرم و نرم‌افزار می‌کند. سرمایه‌گذاران بخش خصوصی هم که توان رقابت با بنگاه‌های دولتی و خصولتی را ندارند، اغلب بیرون گود ایستاده‌اند.

آمریکا به تازگی ۴۲میلیارد دلار برای توسعه فیبر نوری در سراسر این کشور اختصاص داده است. ایران هم در برنامه هفتم توسعه مقرر کرده تا پایان سال ۱۴۰۶، ۹۹درصد از پروژه شبکه ملی اطلاعات انجام شود. یعنی برنامه‌ریزی جهت قطع ارتباطات بین‌المللی. جزیره‌ای عمل کردن در جهان فناوری و ارتباطات بین‌المللی امروزی، تفاوت‌‌ها و در نهایت میزان سهم کشورها از نوآوری و بهره‌مندی از قدرت در سطح جهان را تعیین می‌کند.

اقتصاد دیجیتال و میزان رشد در این زمینه، امروزه به شاخصی برای تعیین قدرت و کیفیت حضور کشورها در مناسبات جهانی تبدیل شده است. شاخصی که نمی‌توان با اعداد ساختگی و افزایش سهم اقتصاد دیجیتال از GDP روی کاغذ به آن رسید. سهم ۱۵درصدی از تولید ناخالص داخلی تا پایان برنامه هفتم، چیزی شبیه رویاست و به همان اندازه دست‌نیافتنی به نظر می‌رسد. چون ابزارها و زیرساخت‌های رسیدن به چنین هدفی در کشور ایجاد نشده است.

منبع: تجارت‌نیوز